Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 4 lipca 2023 r. (sygn. SK 8/20) orzekł, że art. 11 ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (p.p.s.a.), który wiąże sądy administracyjne ustaleniami dokonanymi w postępowaniu karnym, jest zgodny z Konstytucją. Orzeczenie to wywołało szeroką debatę prawną i kontrowersje, gdyż ma istotne konsekwencje dla podatników, zwłaszcza w zakresie ich prawa do obrony w postępowaniach podatkowych oraz zasad rzetelnego procesu. Orzeczenie to potwierdza zasadę prejudykatu, co oznacza, że ustalenia dokonane w postępowaniu karnym będą wiążące dla sądów administracyjnych. Może to mieć istotne konsekwencje dla podatników, zwłaszcza w kontekście ich możliwości obrony w postępowaniach podatkowych oraz stosowania procedur administracyjnych w podobnych sprawach.
Stan faktyczny sprawy
Sprawa dotyczyła przedsiębiorcy, któremu urząd skarbowy odmówił prawa do odliczenia podatku VAT wynikającego z faktur wystawionych przez jego kontrahenta. Organ podatkowy uznał, że faktury były tzw. pustymi fakturami, czyli dokumentowały fikcyjne transakcje, co wynikało z wcześniejszego wyroku karnego skazującego kontrahenta podatnika. Kluczowym problemem było to, że podatnik nie brał udziału w tym postępowaniu karnym i nie miał możliwości obrony swoich interesów przed sądem karnym.
W postępowaniu administracyjnym zarówno Wojewódzki Sąd Administracyjny, jak i Naczelny Sąd Administracyjny uznały, że są związane ustaleniami sądu karnego, nawet jeśli dotyczą one innej osoby. W efekcie podatnik stracił prawo do odliczenia podatku VAT, mimo że nie mógł podważyć ustaleń dokonanych w postępowaniu karnym swojego kontrahenta. Doprowadziło to do sytuacji, w której mógł zostać obciążony podatkiem za transakcje, których istnienie było kwestionowane wyłącznie na podstawie wyroku karnego dotyczącego innej osoby.
W skardze do Trybunału Konstytucyjnego podatnik argumentował, że związanie sądu administracyjnego wyrokiem karnym narusza jego prawo do sprawiedliwego procesu, gdyż nie miał możliwości przedstawienia własnych dowodów w postępowaniu administracyjnym. Jego zdaniem taka interpretacja prawa pozbawia podatnika ochrony prawnej i daje organom podatkowym nadmierną przewagę procesową, prowadząc do nierówności w stosowaniu przepisów podatkowych.
Uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego
Trybunał Konstytucyjny uznał, że związanie sądu administracyjnego prawomocnym wyrokiem skazującym ma na celu zapewnienie pewności prawa i spójności orzecznictwa. Argumentował, że sądy administracyjne nadal mają obowiązek przeprowadzenia własnej oceny materiału dowodowego, a podatnik teoretycznie miał możliwość przedstawienia dodatkowych dowodów w swoim postępowaniu podatkowym. Zdaniem Trybunału, nie można więc uznać, że został on całkowicie pozbawiony prawa do sprawiedliwego procesu.
Trybunał podkreślił także, że instytucja rozszerzonej prejudycjalności wyroku karnego pozwala uniknąć rozbieżności w orzecznictwie oraz niepotrzebnego powielania postępowań dowodowych. W jego ocenie rozwiązanie to zapobiega sytuacjom, w których sądy administracyjne mogłyby podważać ustalenia sądów karnych, co mogłoby prowadzić do chaosu prawnego. Warto jednak zaznaczyć, że w praktyce podatnicy często mają ograniczone możliwości skutecznego wykazania, że ich transakcje były zgodne z prawem.
Kontrowersje i zdania odrębne
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego zapadł większością głosów, ale dwóch sędziów zgłosiło zdania odrębne. Sędzia Michał Warciński argumentował, że sprawa powinna zostać umorzona, ponieważ sądy administracyjne nie orzekają co do meritum decyzji podatkowych, a jedynie badają zgodność procedury. Podkreślił, że stosowanie art. 11 p.p.s.a. w kontekście podatkowym może prowadzić do nadużyć i faktycznego pozbawienia podatników prawa do obrony, a ponadto ogranicza możliwość przeprowadzania rzetelnego postępowania dowodowego.
Z kolei sędzia Andrzej Zielonacki uznał, że art. 11 p.p.s.a. w takiej interpretacji pozbawia podatnika realnego prawa do obrony, podważając sens postępowania dowodowego w sprawach administracyjnych. W jego ocenie zasada rozszerzonej prejudycjalności osłabia fundamentalne zasady sprawiedliwości proceduralnej i ogranicza możliwość podatników do wykazania, że transakcje faktycznie miały miejsce. Taki stan rzeczy może rodzić niebezpieczeństwo stosowania odpowiedzialności zbiorowej wobec podatników, którzy nie byli stroną w postępowaniu karnym.
Znaczenie wyroku dla podatników
Decyzja TK oznacza, że podatnicy mogą ponosić konsekwencje wyroków karnych dotyczących ich kontrahentów, nawet jeśli nie byli stroną tamtego postępowania. W praktyce oznacza to, że organy skarbowe mogą odmówić prawa do odliczenia VAT wyłącznie na podstawie wcześniejszego skazania innej osoby, bez konieczności prowadzenia pełnego postępowania dowodowego. Może to budzić obawy dotyczące bezpieczeństwa prawnego przedsiębiorców i konieczności prowadzenia bardzo dokładnej dokumentacji transakcji.
To stanowisko budzi poważne wątpliwości, ponieważ ogranicza możliwość obrony przed zarzutami opartymi na ustaleniach dokonanych w postępowaniu karnym wobec osoby trzeciej. Przedsiębiorcy muszą wykazywać szczególną ostrożność przy wyborze kontrahentów, ponieważ ich ewentualne nieprawidłowości mogą skutkować negatywnymi konsekwencjami podatkowymi.
Dodatkowo wyrok ten może wpłynąć na praktykę organów skarbowych, które mogą coraz częściej wykorzystywać wyroki karne dotyczące kontrahentów jako kluczowy argument w sporach podatkowych. W konsekwencji podatnicy powinni jeszcze dokładniej analizować dokumentację transakcji i podejmować działania w celu minimalizacji ryzyka podatkowego.
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego w sprawie SK 8/20 ustanawia istotny precedens, który wzmacnia zasadę prejudycjalności wyroków karnych w sprawach administracyjnych. Może to mieć dotkliwe skutki dla podatników, zwłaszcza tych, którzy nie mieli możliwości obrony swoich interesów w postępowaniu karnym.
Podatnicy powinni w związku z tym zwrócić większą uwagę na wybór kontrahentów oraz dokładnie dokumentować każdą transakcję, aby w przyszłości uniknąć konsekwencji wynikających z wyroków karnych dotyczących osób trzecich. Ponadto w przypadku sporów podatkowych warto skorzystać z profesjonalnej pomocy prawnej, aby skutecznie chronić swoje prawa i uniknąć niekorzystnych konsekwencji finansowych.
